Budel-Dorplein leeft, ademt en verrast bij exclusieve rondleiding: 'Het is geen museum'

Een rondleiding met een gids door Budel-Dorplein is een unieke ervaring. Afgelopen week vond voor Cranendonck24 onder leiding van een zogenaamde cicerone een bezichtiging van dit fabrieksdorpje plaats. Wat een schoonheid en zo kortbij.

Je kunt wel spreken van een exclusieve middag. Eerst worden de gasten Gerry en Cees ontvangen door cicerone (gids) Frans Soers. Hij zet koffie en intussen draait op een beeldscherm een presentatie over 'de Zink', de fabriek waar het allemaal om draait, deze middag.

Al gauw blijkt waarom Budel-Dorplein is bestempeld als rijksbeschermd dorpsgezicht. De gebouwen op de cité hebben een typisch Waalse uitstraling. Maar ook de Loozerheide en de Boshoverheide horen bij de bescherming. Met enkele jaartallen wordt op het scherm de geschiedenis neergezet van een dorp dat een zinkfabriek krijgt en vervolgens rijkelijk wordt voorzien van prachtige woningen en andere gebouwen en voorzieningen voor het personeel.

“In 1892 kocht een groep mensen, waaronder de families Liederkerken, Sepulchre en Dor, door huwelijk aan elkaar verbonden, negenhonderd hectaren woeste grond. Waarom kwam de Zink naar hier?” Het antwoord op deze vraag ligt volgens de gids aan Napoleon, die laat vastleggen dat bepaalde streken maar voor ’n beperkt percentage afhankelijk mogen zijn van één soort industrie. Daarom wijken de gebroeders Dor uit naar Nederland. “Want zakt een industrie in elkaar, dan wordt de hele omgeving de dupe.” De initiatiefnemers uit de regio Luik willen een groot gebied vanwege de vele fabrieksrook die niet in bewoond gebied mag neerslaan. “Bovendien konden vanwege de aanwezigheid van de spoorweg IJzeren Rijn en de Zuid-Willemsvaart vanuit Antwerpen goederen zoals ertsen en kolen rechtstreeks naar hier komen of worden afgevoerd.”

Tekentafel

De zinkfabriek wordt gebouwd op een verhoging in moerassig gebied nadat dat gedeeltelijk is drooggelegd middels sloten en duikers. “In 1893 wordt het hier 'Nieuw Dorp' genoemd om later te veranderen in Budel-Dorplein, naar de directeuren; de twee gebroeders Dor.” Twee jaar later is een complete fabriek gerealiseerd en wordt intussen begonnen met het bouwen van woningen voor het personeel. Enkele plattegronden van de tekentafel laten zien hoe Budel-Dorplein uiteindelijk is geworden. Het ontstane dorp is zelfvoorzienend en wordt afgesloten met slagbomen. Na deze interessante geschiedenisles is het tijd om te gaan wandelen.

Na een blik op een insectenhotel en een grondwaterpeilmeter wordt stilgestaan bij een stalen silhouet van een smalspoorlocomotief. “Het treintje liep vroeger tussen Budel-Schoot, de fabriek en de haven”, aldus Frans. Daarna komen de eerste gebouwen in zicht. De witte villa van de directeur en het woonhuis van het schoolhoofd met ernaast de school. De zinkfabriek bouwt ook de Jozefkerk, waarvan de twee klokken luisteren naar de twee namen van de oprichters van Budel-Dorplein: Emile Dor en Lucien Dor. Intussen vertelt Frans boeiend over het sociale gezicht van die twee heren. “Als je lid was van de harmonie, kreeg je de uren dat je oefende gewoon betaald. Mede daardoor werd het muziekgezelschap jaren achtereen kampioen”, zo klinkt het.

Details

Tijdens de wandeling verbaas je je over de prachtige woningen die gerealiseerd zijn voor het personeel. De twee Boxtelse gasten die rondgeleid worden, zijn enthousiast over de bouwstijl, de bouwkundige details aan de verschillende panden, de speciaal gebakken stenen en de bijzondere schoorstenen die sommige gebouwen nog hebben. Maar ook de tuinen bij de woningen krijgen extra bijval, net als de begroeiing in de bermen. Intussen wordt enkele malen geconstateerd dat er zo’n enorme rust heerst in het gebied.

Langs de hoofdstraat blijken in die tijd de directeuren te wonen en de hoge beambten. Voor arbeidershuizen zijn er dertien vakken ingetekend, met vier-onder-een-kapwoningen: twee aan de voor- en twee aan de achterzijde. Ook voor de employees zijn speciale woningen ontworpen, in een royalere uitvoering. Uiteraard wordt stilgestaan bij het ‘pronkstuk’ van Budel-Dorplein: de Cantine. “Het complex bestond uit drie delen: het gedeelte waar de vrijgezellen woonden, een gedeelte was voor de zusters die de ziekenboeg runden, huishoudelijk werk verrichtten, onderwijs gaven en een winkel exploiteerden. In deel drie was de eetzaal voor de vrijgezellen. Omdat er 24 uur per dag gewerkt werd in de fabriek, moest er de hele dag eten gekookt worden voor de verschillende ploegen.”

Gevangeniscomplex

Ook het ‘prisonneke’, een mini-gevangenis voor Budel-Dorplein, krijgt ruime aandacht, vooral ook omdat het bouwwerkje fantastisch is gerestaureerd. Het arrestantelokaal, zoals het aanvankelijk heet, is het enige particulier gebouwde gevangeniscomplex van ons land en heeft ook de officiële monumentenstatus.

Het laatste gedeelte van de twee uur durende rondleiding gaat door de Rector Van Nestestraat. “Na de Eerste Wereldoorlog werd besloten een nieuw type huizen te gaan bouwen voor de arbeiders: twee onder één kap. Je ziet hoe rijk gedecoreerd ze zijn”, aldus Frans. Als Cees opmerkt dat het aanbrengen van een rolluik misschien misplaatst is, zegt Frans: “Dat klopt, maar het is geen museum. Je kunt hier zien in welke tijd hier aanpassingen zijn gerealiseerd.” Hij wijst op een gebouwde garage die niet bij het oorspronkelijke huis past. “Daar zie je een schutting van betonplaten, dat is echt van de zestiger jaren.” In de straat bevindt zich een woningblok dat het predikaat rijksmonument heeft verworden, vanwege onder andere de originele schoorstenen. Deze straat, daterend uit 1918 geldt voor de cicerone als de mooiste straat van het dorp.

Verjaardagsgeschenk

Ook het laten dóórlopen van huisnummers is merkwaardig. Frans: “Iedere straat in Nederland begint met nummer 1. Hier begint de fabriek met nummer 1 en elk huis wat klaarkwam kreeg het volgende nummer. Hier zie je daarom nummer 185. Gelukkig is bij de overname van het dorp door de gemeente de huisnummering ongewijzigd gebleven, maar zijn wel straatnamen ontstaan.” Na ruim drie uur komt een einde aan het verjaardagscadeau voor Gerry en Cees en is de verkenning door een bijzonder stukje Brabant ten einde.

Wil je ook met een gids op excursie? Neem gerust contact op via coördinator Wim Cremers, via ciceronedorplein@gmail.com of bel 06-22961675 of 0495-492598.

Download de gratis app van Cranendonck24 en mis niets → Apple | Android